Джабала упанишада
Пер. с санскрита
И.Е. Толчельников, М.В. Ишимбаев, В.Н. Кочергин, А.П. Широбоков
2025
Вступление
Джабала-упанишада (jābāla-upaniṣad) относится к Белой Яджурведе, входит в канон Муктика, включающий 108 упанишад. В издании Теософского общества в Адьяре упанишада включается в том санньяса-упанишад (упанишад об отрешении) [The Samnyasa Upanishads / with the commentary of Sri Upanishad-Brahma-Yogin, ed. by T.R. Cintamani Dikshit with the assistance of the pandits of the Adyar Library. Adyar Library (Theosophical Society), 1929]. Джабала-упанишада датируется между первыми веками н.э. (исходя из описания роли священного шнура в религиозной практике [Saṃnyāsa Upaniṣads / transl. and with introd. and notes by P. Olivelle. New York: Oxford University Press, 1992. P. 10]) и VII в. н.э. (поскольку она цитируется Шанкарой (VIII в.) в комментарии к Бхагавад-гите [The works of Sri Sankaracharya. Vol. 11. Srirangam: Sri Vani Vilas Press, 1910. P. 78]).
Частично (фрагмент 4.1-4.4, цитируемый Шанкарой) упанишада уже была переведена А.Я. Сыркиным [Упанишады / пер. с санскрита, исслед., коммент. и прил. А.Я. Сыркина. М.: Вост. лит., 2003, с. 663].
Приведенный санскритский текст по указанному изданию Теософского общества с комментарием Упанишад-Брахмайогина (псевдоним Рамачандрендры Сарасвати, адвайтистского мыслителя рубежа 18-19 вв.).

Горячие клавиши здесь



Зачин
1
oṁ pūrṇamadaḥ pūrṇamidaṃ pūrṇāt pūrṇamudacyate |
pūrṇasya pūrṇamādāya pūrṇamevāvaśiṣyate ||
[oṁ pūrṇam adas pūrṇam idam pūrṇāt pūrṇam udacyate |
pūrṇasya pūrṇam ādāya pūrṇam eva avaśiṣyate ||]
jābālopaniṣatkhyātasaṃnyāsajñānagocaram |
vastutas traipadaṃ brahma svamātramavaśiṣyate ||
[jābāla-upaniṣat-khyāta-saṃnyāsa-jñāna-gocaram |
vastutas traipadam brahma svamātram avaśiṣyate ||]
śuklayajurvedāntargatajābālaśākhāyāṃ karmādikāṇḍatrayaṃ vidyate |
[śukla-yajurveda-antargata-jābāla-śākhāyām karma-ādi-kāṇḍa-trayam vidyate |]
tatra sakāminām karmakāṇḍānuṣṭhānataḥ candralokāptiḥ |
[tatra sakāminām karma-kāṇḍa-anuṣṭhānatas candra-loka-āptis |]
niṣkāmināṃ karmopāsanākāṇḍasamuccayānuṣṭhānato brahmalokāptiḥ |
[niṣkāminām karma-upāsanā-kāṇḍa-samuccaya-anuṣṭhānatas brahma-loka-āptis |]
kāṇḍadvayārthaviraktānāṃ brahmamātrāptihetuśatarudrīyajapasarvakarmasaṃnyāsasādhanasampannānāṃ brahmamātrāptisādhanabhūteyaṃ jñānakāṇḍātmikā jābālopaniṣad ārabdhā |
[kāṇḍa-dvaya-artha-viraktānām brahma-mātra-āpti-hetu-śatarudrīya-japa-sarva-karma-saṃnyāsa-sādhana-sampannānām brahma-mātra-āpti-sādhana-bhūtā iyam jñāna-kāṇḍa-ātmikā jābāla-upaniṣat ārabdhā |]
tasyās tāvadalpagranthato vivaraṇam ārabhyate |
[tasyās tāvat-alpa-granthatas vivaraṇam ārabhyate |]
ākhyāyikā vidyāstutyarthā |
[ākhyāyikā vidyā-stuti-arthā |]
mithilopavanaprānte vādena brāhmaṇān jitvā svāttaparabrahmavidyayā janakaṃ bodhayitvā svaśiṣyagaṇena saha yājñavalkyaḥ punaḥ mithilopavane kiṃcitkālam āsāṃ cakre |
[mithilā-upavana-prānte vādena brāhmaṇān jitvā svātta-parabrahma-vidyayā janakam bodhayitvā svaśiṣya-gaṇena saha yājñavalkyas punar mithila-upavane kiṃcit-kālam āsām cakre ||]
Ом! То полно, это полно. Из полного происходит полное.
Когда полное взято от полного, остается полное же1.

Воистину, обретаемый знанием об отрешении, представленным Джабала-упанишадой, Брахман в трех четвертях остается собою в полной мере.
В редакции Джабалы, причисляемой к Белой Яджурведе, есть три раздела, начиная с [раздела] о деянии.
Следуя из них [только] разделу о деянии, имеющий влечения достигает мира Луны2.
Следуя разделам о деянии и поклонении в сочетании, не имеющий влечений достигает мира Брахмы.
Для тех, кто бесстрастен к благам двух [предыдущих] разделов, кто достиг совершенства на пути к отрешению от всех деяний путем рецитации Шатарудрии3 с целью достижения Брахмана в полной мере, начинается эта Джабала-упанишада, являющаяся средством обретения Брахмана в полной мере и относящаяся к разделу знания.
Поскольку этот текст столь краток, начинается его разъяснение.
Объяснение [это] имеет целью провозглашение знания.
Победив брахманов в диспуте и просветив Джанаку полностью обретенным им знанием высшего Брахмана4, Яджнявалкья с группой своих учеников провел на краю рощи в Митхиле еще некоторое время.
1. Строфа приводится в качестве зачина и завершения всех упанишад, относящихся к Белой Яджурведе.
2. То есть мира предков.
3. Шатарудрия — гимн из Яджурведы, посвященный прославлению Рудры (Шивы) в ста его аспектах.
4. События, описываемые в «Джабала-упанишаде», представляют собой продолжение событий третьего и четвертого разделов «Брихадараньяка-упанишады».
Первая глава
1
bṛhaspatiruvāca yājñavalkyaṃ yadanu kurukṣetraṃ devānāṃ devayajanaṃ sarveṣāṃ bhūtānāṃ brahmasadanam |
[bṛhaspatis uvāca yājñavalkyam yad anu kuru-kṣetram devānām deva-yajanam sarveṣām bhūtānām brahma-sadanam |]
yaḥ sarvajñakalpastaṃ yājñavalkyaṃ avimukteyattāṃ jijñāsur bṛhaspatir uvāca sarvakṣetrād api yat anu prasiddham |
[yas sarva-jña-kalpas tam yājñavalkyam avimukta-iyattām jijñāsus bṛhaspatis uvāca sarva-kṣetrāt api yad anu prasiddham |]
kutsituṃ pāpakarma rautīti kuru |
[kutsitum pāpa-karma rauti iti kuru |]
tasya kṣepaṇapūrvakaṃ svagatajanatrāṇanāt kurukṣetram |
[tasya kṣepaṇa-pūrvakam sva-gata-jana-trāṇanāt kuru-kṣetram |]
yadvā kuḥ pṛthivī, tasyāṃ rauti śabdaṃ karotīti kuruḥ prāṇas tadāvāsahetuśarīraṃ kurukṣetraṃ tatratyadevatānām indriyānāṃ pravṛttinimittadevasya pratyakciddhātor yajanaṃ pūjākaraṇam |
[yad vā kus pṛthivī, tasyām rauti śabdam karoti iti kurus prāṇas tad-āvāsa-hetu-śarīram kuru-kṣetram tatratya-devatānām indriyānām pravṛtti-nimitta-devasya pratyac-cit-dhātos yajanam pūjā-karaṇam |]
atra hīndrayāṇi svocitaviṣayopahārair ātmānaṃ yajanti sarveṣāṃ bhutānām indriyādhiṣṭhātṝṇāṃ vā brahmasadanaṃ brahmāptisthānam |
[atra hi indriyāṇi sva-ucita-viṣaya-upahārais ātmānam yajanti sarveṣām bhutānām indriya-adhiṣṭhātṝṇām vā brahma-sadanam brahma-āpti-sthānam |]
Брихаспати сказал Яджнявалкье: «Какое [место] равно Курукшетре как ритуальная площадка божеств и обитель Брахмана для всех существ?»
Желая знать об Авимукте5, Брихаспати спросил Яджнявалкью, казавшегося знающим все: «Какое из всех мест признано равным [Курукшетре]?»
[Царь] Куру [именуется] так, [поскольку], чтобы порицать (kutsitum) дурные деяния, он рычит (√ru — rauti).
Курукшетра (поле Куру) [называется так], потому что он уничтожил (kṣepaṇa) [последствия греховных деяний, возделывая его], а затем его потомки спаслись (trāṇana), [сразившись на нем]6.
Или же почва (ku) — земля; кто на ней рычит (√ru — rauti), издает звук, тот есть Куру, то есть жизненное дыхание. Тело, которое служит местом его обитания, — Курукшетра. Она — ритуальная площадка, средство почитания божества, то есть внутреннего мыслящего как основы, обусловливающей деятельность [живущих] там божеств, то есть органов чувств.
Ибо здесь органы чувств почитают Атмана подношениями соответствующих им предметов. Кроме того, это обитель Брахмана, место обретения Брахмана для всех существ, то есть для тех, кто управляет органами чувств.
5. Слово «Авимукта» буквально можно перевести как «то, что не покидаемо», то есть «[место,] не покидаемое [Рудрой]». Будучи в первую очередь одним из эпитетов Варанаси [Eck D. Banaras: City of Light. New York: Alfred A. Knopf, 1982. P. 130], в Джабала-упанишаде область его значений охватывает все, что можно назвать священным местом или священной точкой.
6. Этот миф см., например, в Вамана-пуране, в главе 23.
2
avimuktaṃ vai kurukṣetraṃ devānāṃ devayajanaṃ sarveṣāṃ bhūtānāṃ brahmasadanam |
[avimuktam vai kuru-kṣetram devānām deva-yajanam sarveṣām bhūtānām brahma-sadanam |]
yathā devayajanasādhanaṃ kurukṣetraṃ tathā viśeṣaṇadvayaviśiṣṭamāntaraṃ kurukṣetram iti bṛhaspatipratipraśnānurodhaṃ munir āha avimuktam |
[yathā deva-yajana-sādhanam kurukṣetram tathā viśeṣaṇa-dvaya-viśiṣṭam āntaram kurukṣetram iti bṛhaspati-pratipraśna-anurodham munis āha avimuktam |]
yatsvarūpaṃ svāvidyākāmakarmavimuktaṃ tadavimuktaṃ brahma yatropalabhyate tadeva bhrūmadhyagatājñācakraṃ kurukṣetram |
[yad svarūpam sva-avidyā-kāma-karma-vimuktam tad avimuktam brahma yatra upalabhyate tad eva bhrū-madhya-gata-ājñā-cakram kurukṣetram |]
devānāmityādyuktārtham |
[devānām-iti-ādi-ukta-artham |]
«Поистине, Авимукта — Курукшетра, ритуальная площадка божеств и обитель Брахмана для всех существ.
Как Курукшетра есть ритуальная площадка и средство [обретения Брахмана], так и внутреннее поле Куру определяется [этими] двумя характеристиками. «[Это] Авимукта,» — сказал мудрец в ответ на вопрос Брихаспати.
Авимукта, свободный от неведения, желания и [последствий] деяний, и есть Курукшетра, где обретается Брахман, [то есть] Аджна-чакра, расположенная в межбровье.
Смысл «[ритуальная площадка] божеств…» уже разъяснен.
3
tasmādyatra kvacana gacchati tadeva manyeta tadavimuktameva |
[tasmāt yatra kvacana gacchati tad eva manyeta tad avimuktam eva |]
yasmād evaṃ tasmād yatra kvacana gaṅgāprayāgādisthale tadviparīte vā gacchati tad evāvimuktam iti manyeta jānīyāt |
[yasmāt evam tasmāt yatra kvacana gaṅgā-prayāga-ādi-sthale tad-viparīte vā gacchati tad eva avimuktam iti manyeta jānīyāt |]
iti anena prakāreṇa |
[iti anena prakāreṇa |]
Поэтому, куда бы [отрешенный]7 ни направился, пусть считает это [место] тем самым Авимуктой.
Поскольку это так, поэтому куда бы [отрешенный] ни направился: в место, вроде слияния Ганги [с Ямуной], или в противоположную сторону, — пусть считает, признает его Авимуктой.
Таким образом [это следует понимать].
7. Дополнение согласно Оливеллу [Saṃnyāsa Upaniṣads / transl. and with introd. and notes by P. Olivelle. New York: Oxford University Press, 1992. P. 141].
4
idaṃ vaikurukṣetraṃ devānāṃ devayajanaṃ sarveṣāṃ bhūtānāṃ brahmasadanam |
[idam vai kurukṣetram devānām deva-yajanam sarveṣām bhūtānām brahma-sadanam |]
idaṃ vai mayā prāptam eva brahma |
[idam vai mayā prāptam eva brahma |]
kurukṣetramityādyuktārtham |
[kurukṣetram-iti-ādi-ukta-artham |]
Это — Курукшетра, ритуальная площадка божеств и обитель Брахмы для всех существ.
Это — мною обретенный Брахман.
Смысл «Курукшетра…» уже разъяснен.
5
atra hi jantoḥ prāṇeṣūtkramamāṇeṣu rudrastārakaṃ brahma vyācaṣṭe yenāsāvamṛtībhūtvā mokṣībhavati tasmādavimuktameva niṣeveta avimuktaṃ na vimuñcedevamevaitadyājñavalkya evamevaitadbhagavan iti vai yājñavalkyeti ||
[atra hi jantos prāṇeṣu utkramamāṇeṣu rudras tārakam brahma vyācaṣṭe yena asau amṛtībhūtvā mokṣībhavati tasmāt avimuktam eva niṣeveta avimuktam na vimuñcet evam eva etad yājñavalkya evam eva etad bhagavan iti vai yājñavalkya iti ||]
kṣetrasāmānyasya kṣetrajñavikalpitatvāt tadatirekeṇa na kiṃcid astītyarthaḥ |
[kṣetra-sāmānyasya kṣetra-jña-vikalpitatvāt tad-atirekeṇa na kiṃcit asti iti arthas]
atrāvimuktarūpe kurukṣetre brahmeti vijñāte tadvijñānānurodhena jantoḥ prāṇimātrasya prāṇeṣūtkramamāneṣu |
[atra avimukta-rūpe kurukṣetre brahma iti vijñāte tad-vijñāna-anurodhena jantos prāṇi-mātrasya prāṇeṣu utkramamāneṣu |]
svājñānarujaṃ drāvayati nāśayatīti rudraḥ parameśvaraḥ saṃsāratārakaṃ brahma saccidānandalakṣaṇaṃ vyācaṣṭe kathayati |
[sva-ajñāna-rujam drāvayati nāśayati iti rudras parama-īśvaras saṃsāra-tārakam brahma sat-cit-ānanda-lakṣaṇam vyācaṣṭe kathayati |]
yena tattvamasyahaṃ brahmāsmītyupadeśena asau jīvo ‘mṛtībhūtvā svātiriktabhramato mokṣībhavati svātiriktāpahnavasiddhaniṣpratiyogikabrahmamātratayāvaśiṣyate |
[yena tad tvam asi aham brahma asmi iti upadeśena asau jīvas amṛtībhūtvā sva-atirikta-bhramatas mokṣībhavati sva-atirikta-apahnava-siddha-niṣpratiyogika-brahma-mātratayā avaśiṣyate |]
yasmād evaṃ tasmāt brahmamātrajñānotpatteḥ prāgavimuktaṃ bhrūmadhyagatajyotirliṅgam eva niṣeveta jyotirliṅgam asmītyanusaṃdhānaṃ kuryāt |
[yasmāt evam tasmāt brahma-mātra-jñāna-utpattes prāk avimuktam bhrū-madhya-gata-jyotis-liṅgam eva niṣeveta jyotis-liṅgam asmi iti anusaṃdhānam kuryāt |]
jyotirliṅgaṃ bhruvormadhye nityaṃ dhyāyet sadā yati iti śruteḥ |
[jyotis-liṅgam bhruvos madhye nityam dhyāyet sadā yatis iti śrutes |]
yāvad brahmamātrajñānaṃ nodeti tāvad avimuktaṃ pratyañcam ātmānam īśvaraṃ vā na vimucyet |
[yāvat brahma-mātra-jñānam na udeti tāvat avimuktam pratyañcam ātmānam īśvaram vā na vimucyet |]
yājñavalkyenaivamukto bṛhaspatis taduktam aṅgīcakāretyāha evam eveti |
[yājñavalkyena evam uktas bṛhaspatis tad-uktam aṅgīcakāra iti āha evam eva iti |]
Ибо там, когда жизненное дыхание покидает живое существо, Рудра провозглашает спасительный Брахман8, с помощью которого это [существо], став бессмертным, достигает освобождения. Поэтому следует пребывать при Авимукте и никогда не покидать Авимукту». «Воистину так, Яджнявалкья; воистину так, почтенный!» — [сказал Брихаспати]. — «Воистину, Яджнявалкья!»
Так как общность поля создана знающим поле, нет ничего помимо [знающего поле] — таков смысл.
Когда Курукшетра в облике Авимукты распознана как Брахман, [то есть] когда в соответствии с этим знанием жизненное дыхание покидает живое существо, являющееся его носителем…
Рудра есть тот, кто недуг (ruj) незнания себя устраняет (drāvayati), то есть разрушает. Рудра, высший Ишвара, провозглашает спасающего из сансары Брахмана, характеризуемого бытием, сознанием и блаженством, то есть рассказывает о нем.
С помощью этого наставления «То ты еси»9 и «Я есмь Брахман»10 это живое существо, став бессмертным, достигает освобождения от заблуждения о своей отдельности. Оно в полной мере становится Брахманом, не имеющим противоположного, который достигается при устранении собственной отдельности.
Поскольку это так, до возникновения знания Брахмана в полной мере следует пребывать при Авимукте, [то есть] при Джьотирлинге11, исходящем из межбровья. Следует сосредоточиться [на мысли]: «Я есмь Джьотирлинга».
Из шрути: «Аскету постоянно, в любое время следует быть сосредоточенным на Джьотирлинге в межбровье»12.
Пока не возникнет знание Брахмана в полной мере, не следует покидать Авимукту, [то есть] внутренний Атман или Ишвару.
Так сказал Яджнявалкья; Брихаспати согласился с этим, сказав «Это воистину так!»
8. По-видимому, с исторической точки зрения верно будет понимать слово «brahman» здесь как священное слово, слово, обладающее сверхъествественным влиянием. Комментатор трактует его как Брахман, то есть как указание на высшую и истинную реальность в философии адвайта-веданты.
9. См. Чхандогья-упанишада, 6.8-16.
10. См. Брихадараньяка-упанишада, 1.4.10.
11. С одной стороны, термин указывает на группу важнейших шиваитских храмов, среди которых храм Шивы-Вишванатха в Варанаси; с другой стороны, трактуется расширительно как место пребывания Шивы, то есть тождественно расширенной трактовке Авимукты.
12. См. Брахмавидья-упанишада, 80.
iti jābālopaniṣatsu prathamaḥ khaṇḍaḥ ||

Так [завершается] первая глава Джабала упанишады.
Вторая глава
1
atha hainamatriḥ papraccha yājñavalkyaṃ ya eṣo ‘nanto ‘vyakta ātmā taṃ kathamahaṃ vijānīyāmiti |
[atha ha enam atris papraccha yājñavalkyam yas eṣas anantas avyaktas ātmā tam katham aham vijānīyām iti |]
kathaṃ punaḥ avimuktātmopāsituṃ śakyas tasyāvyaktatvād ityavimuktayāthātmyabubhutsayā yājñavalkyam atriḥ papracchetyāha atheti |
[katham punar avimukta-ātmā upāsitum śakyas tasya avyaktatvāt iti avimukta-yāthātmya-bubhutsayā yājñavalkyam atris papraccha iti āha atha iti |]
atha ha bṛhaspatipraśnanirṇayānantaraṃ kilainaṃ yājñavalkyam brahmaputro ‘triḥ papraccha | kimiti |
[atha ha bṛhaspati-praśna-nirṇaya-anantaram kila enam yājñavalkyam brahma-putras atris papraccha | kim iti |]
yas tārakabrahmetyukta eṣo ‘nantaḥ paricchedatrayaviralo ‘vyakta ātmā tam uktalakṣaṇam ātmānaṃ katham ahaṃ vijānīyām avagaccheyam iti |
[yas tāraka-brahma iti uktas eṣas anantas pariccheda-traya-viralas avyaktas ātmā tam ukta-lakṣaṇam ātmānam katham aham vijānīyām avagaccheyam iti |]
Затем Атри спросил Яджнявалкью: «Как мне следует распознать этого Атмана, бесконечного и непроявленного?»
С желанием постичь сущность Авимукты Атри спросил Яджнявалкью: «Как возможно приблизиться к Атману, Авимукте, ведь он не проявлен?» — [таков смысл сказанного, начиная со слов] «затем».
Атри, сын Брахмы, спросил Яджнявалкью сразу после ответа на вопрос Брихаспати. Что [он спросил]?
«Бесконечный, [то есть] свободный от тройного ограничения [временем], непроявленный Атман был назван освобождающим Брахманом. Как мне следует распознать, постичь этого Атмана, [имеющего] указанные признаки?»
2
sa hovāca yājñavalkyaḥ so'vimukta upāsyo ya eṣo'nanto'vyakta ātmā so'vimukte pratiṣṭhita iti |
[sa ha uvāca yājñavalkyas sas avimuktas upāsyas yas eṣas anantas avyaktas ātmā sas avimukte pratiṣṭhitas iti |]
atripraśnottaraṃ sa hovāca yājñavalkyaḥ bṛhaspatiṃ prati |
[atri-praśna-uttaram sas ha uvāca yājñavalkyas bṛhaspatim prati |]
tārakatvena ya uktaḥ so ‘vimuktaḥ pratyagabhedenopāsyaḥ |
[tārakatvena yas uktas sas avimuktas pratyac-abhedena upāsyas |]
tatra hetuḥ bhavatā pṛṣṭo ya eṣo ‘nanto ‘vyakta ātmā vyākhyātam |
[tatra hetus bhavatā pṛṣṭas yas eṣas anantas avyaktas ātmā vyākhyātam |]
so ‘vimukte sopādhikeśvare pratiṣṭhita iti tasya nirāvṛtatvāt tasminn avyakto ‘nantātmopalabhyate |
[sas avimukte sa-upādhika-īśvare pratiṣṭhitas iti tasya nirāvṛtatvāt tasmin avyaktas ananta-ātmā upalabhyate |]
Яджнявалкья ответил: «К тому Авимукте следует приблизиться, [потому что] тот Атман, бесконечный и непроявленный, пребывает в Авимукте».
Нa вопрос Атри Яджнявалкья ответил [ему], как и Брихаспати:
«К тому Авимукте, который назван освобождающим, следует приблизиться с помощью соединения с внутренним».
Далее говорится о причине [того, почему следует приблизиться к Авимукте]. «Атман, бесконечный и непроявленный» уже объяснено:
«[Атман] пребывает в Авимукте, [то есть] в Ишваре, ограниченном [качествами]. В нем обретается непроявленный и бесконечный Атман, благодаря его явленности [в Ишваре]».
3
so'vimuktaḥ kasminpratiṣṭhita iti varaṇāyāṃ nāsyāṃ ca madhye pratiṣṭhita iti |
[sas avimuktas kasmin pratiṣṭhitas iti varaṇāyām nāsyām ca madhye pratiṣṭhitas iti |]
tadupalabdhisthānaṃ pṛcchati so ‘vimuktaḥ kasmin pratiṣṭhita iti |
[tad-upalabdhi-sthānam pṛcchati sas avimuktas kasmin pratiṣṭhitas iti |]
so ‘yam īśvaraḥ kutra saṃnihitaḥ iti pṛṣṭaḥ uttaram āha varaṇāyāṃ nāsyāṃ ca madhye pratiṣṭhita iti |
[sas ayam īśvaras kutra saṃnihitas iti pṛṣṭas uttaram āha varaṇāyām nāsyām ca madhye pratiṣṭhitas iti |]
varaṇānāsyor madhye pratiṣṭhita iti arthaḥ |
[varaṇā-nāsyos madhye pratiṣṭhitas iti arthas |]
varaṇānāsīpradeśau śrutirvyākariṣyatīti na vyākhyātam |
[varaṇā-nāsī-pradeśau śrutis vyākariṣyati iti na vyākhyātam |]
«Где же пребывает этот Авимукта?» — «Он пребывает на Варане и Наси, а также [в том, что] между ними».
[Атри] спрашивает о месте его обретения: «Где же пребывает этот Авимукта?»
На вопрос о том, где находится этот Ишвара, [Яджнявалкья] ответил: «Он пребывает на Варане и Наси, а также [в том, что] между ними».
Он пребывает между Вараной и Наси, — таков смысл.
Местоположение Вараны и Наси укажет эта упанишада; — это еще не объяснено.
4
kā vai varaṇā kā ca nāsīti sarvān indriyakṛtān doṣān vārayatīti tena varaṇā bhavati sarvān indriyakṛtān pāpān nāśayatīti tena nāsī bhavatīti |
[kā vai varaṇā kā ca nāsī iti sarvān indriya-kṛtān doṣān vārayati iti tena varaṇā bhavati sarvān indriya-kṛtān pāpān nāśayati iti tena nāsī bhavati iti |]
varaṇānāsīsvarūpaṃ pṛcchati kā vai varaṇā kā ca nāsīti |
[varaṇā-nāsī-sva-rūpam pṛcchati kā vai varaṇā kā ca nāsī iti]
tatra varaṇāśabdārthaṃ vyutpādayati sarvāniti |
[tatra varaṇā-śabda-artham vyutpādayati sarvān iti]
sarvānjñānakarmendriyakṛtān doṣān vārayati nivārayatīti |
[sarvām jñāna-karma-indriya-kṛtān doṣān vārayati nivārayati iti]
tena varaṇā bhavatīti |
[tena varaṇā bhavati iti |]
sarvānindriyakṛtān pāpān pāpāni nāśayatīti |
[sarvān indriya-kṛtān pāpān pāpāni nāśayati iti |]
tena nāsī nāśī bhavati | sakāraḥ śakārārthaḥ |
[tena nāsī nāśī bhavati | sa-kāras śa-kāra-arthas |]
varaṇāyā nāsyāśca madhye pratiṣṭhita ityuktyā nāsābhrūsandhiḥ pratīyate |
[varaṇāyās nāsyās ca madhye pratiṣṭhitas iti uktyā nāsā-bhrū-sandhis pratīyate |]
«Что же есть Варана, а что — Наси?» — «Та, что предотвращает (vārayati) все пороки, созданные органами чувств и действий, — зовется Вараной. Та, что уничтожает (nāśayati) все греховное, созданное органами чувств и действий, — зовется Наси.»
[Атри] спрашивает о сущности Вараны и Наси: «Что же есть Варана, а что — Наси?»
[Начиная со слова] «[предотвращает] все», [Яджнявалкья] объясняет значение слова «Варана».
Она предотвращает, [то есть] сдерживает, все пороки, созданные органами чувств и действий.
Поэтому она зовется Вараной.
Все греховное, созданное органами [чувств и действий] уничтожает [Наси].
Таким образом, «Наси (nāsī)» есть «Уничтожающая (nāśī)». Слог «sa» [трактуется] как слог «śa».
«Находящийся между Вараной и Наси» — под сказанным понимается соединение носа и бровей.
5
katamaccāsya sthānaṃ bhavatīti |
[katamat ca asya sthānam bhavati iti |]
tathāpi tatpradeśaṃ pṛcchati — katamaccāsya sthānaṃ bhavatīti |
[tathā api tad-pradeśam pṛcchati — katamat ca asya sthānam bhavati iti |]
asyāvimuktasyetyarthaḥ |
[asya avimuktasya iti arthas |]
sarvatretiśabdaḥ praśnaparisamāptyarthaḥ |
[sarvatra iti śabdas praśna-parisamāpti-arthas |]
«Что по преимуществу является его местом?»
Тем не менее, [Атри] спрашивает о месте [Авимукты]: «Что является преимущественно его местом?»
«Его» означает «Авимукты».
Слово iti во всех случаях означает завершение вопроса.
6
bhruvorghrāṇasya ca yaḥ saṃdhiḥ sa eṣa dyaurlokasya parasya ca saṃdhirbhavatīti |
[bhruvos ghrāṇasya ca yas saṃdhis sas eṣas dyaus-lokasya parasya ca saṃdhis bhavati iti |]
sa eṣa prasiddhaḥ brahmakapālasthānīyadyulokasya cubukāvasānasthānīyasya ca parasya ca bhūlokasyāpi saṃdhirbhavati |
[sas eṣas prasiddhas brahma-kapāla-sthānīya-dyu-lokasya cubuka-āvasāna-sthānīyasya ca parasya ca bhū-lokasya api saṃdhis bhavati |]
lokadvayasamuccayārthaścakāraḥ |
[loka-dvaya-samuccaya-arthas ca-kāras |]
«Соединение между бровями и носом — это и есть соединение небесного мира с [миром] иным.
[То место], которое известно как соединение бровей и носа.
Оно известно как соединение небесного мира, находящегося на Брахмакапале13, иного [мира], находящегося на кончике подбородка, и земного.
Союз «и» (ca) обозначает сочетание (samuccaya) двух миров.
13. С одной стороны, в физиологическом плане может пониматься как макушка, с другой — в географическом плане — как священное место в Бадринатхе, связанное с историей о Шиве, обезглавившем Брахму.
7
etadvaisaṃdhiṃ saṃdhyāṃ brahmavida upāsata iti so'vimukta upāsya iti |
[etad vai saṃdhim saṃdhyām brahma-vidas upāsate iti sas avimuktas upāsyas iti |]
etadvai etameva |
[etad vai etam eva |]
sa saṃdhīyate asminnavimuktamiti saṃdhiḥ svātmā |
[sas saṃdhīyate asmin avimuktam iti saṃdhis sva-ātmā |]
taṃ saṃdhiṃ svātmānaṃ saṃdhyāṃ bhrūghrāṇasaṃdhau brahmavida upāsate tatratyajyotirliṅgadhyānaparā bhavanti |
[tam saṃdhim sva-ātmānam saṃdhyām bhrū-ghrāṇa-saṃdhau brahma-vidas upāsate tatratya-jyotis-liṅga-dhyāna-parās bhavanti |]
so’vimukta upasya iti vyākhyātam |
[sas avimuktas upasyas iti vyākhyātam |]
Именно это соединение [бровей и носа] знающие Брахман почитают как сумерки14. Поэтому [я говорю]: к тому Авимукте следует приблизиться.
[Вместо слова] «etad» [следует читать] «etam»15.
Соединение есть собственный Атман, потому что там он соединяется с Авимуктой.
То соединение, [которое есть] собственный Атман, знатоки Брахмана почитают в соединении бровей и носа как сумерки. Они посвящают себя созерцанию Джьотирлинги, находящегося там.
[Яджнявалкьей] уже было объяснено, почему к тому Авимукте следует приблизиться.
14. В период утренних и вечерних сумерек осуществляются ритуалы «сандхья».
15. При таком прочтении оно соотносится со словом «saṃdhi» мужского рода.
8
so'vimuktaṃ jñānamācaṣṭe yo vai tadetadevaṃ vedeti ||
[sas avimuktam jñānam ācaṣṭe yas vai tad etad evam veda iti ||]
tajjñānaphalamāha yo vā iti |
[tad-jñāna-phalam āha yas vai iti |]
yo vai vidvān so’vimuktaṃ tatsākṣātkārahetuṃ jñānamācaṣṭe svayamīśvarabhāvametya svabhaktapaṭalacaramadaśāyāṃ tārakajñānopadeśaṃ karoti |
[yas vai vidvān sas avimuktam tad-sākṣāt-kāra-hetum jñānam ācaṣṭe svayam īśvara-bhāvam etya sva-bhakta-paṭala-carama-daśāyām tāraka-jñāna-upadeśam karoti |]
svayaṃ nirviśeṣabrahmaiva bhavatītyarthaḥ |
[svayam nirviśeṣa-brahma eva bhavati iti arthas |]
Тот, кто знает это таким образом, провозглашает знание Авимукты».
«Кто [знает это таким образом]» — говорится о плоде знания этого [Авимукты].
Тот, кто знает [это таким образом], провозглашает знание Авимукты, делающее [Атмана] очевидным. Достигнув сам положения Ишвары, такой [человек] наставляет в спасительном знании, [пребывая] на конечной стадии [жизни] среди своих преданных [учеников].
Он становится Брахманом, не имеющим предела, — таков смысл.
iti jābālopaniṣatsu dvitīyaḥ khaṇḍaḥ ||

Так [завершается] вторая глава Джабала упанишады.
Третья глава
1
atha hainaṃ brahmacāriṇa ūcuḥ kiṃjāpyenāmṛtatvaṃ brūhīti |
[atha ha enam brahma-cāriṇas ūcus kim-jāpyena amṛtatvam brūhi iti |]
avimuktayāthātmyajñānopāyaṃ brahmacāriṇaḥ pṛcchantītyāha atheti |
[avimukta-yāthātmya-jñāna-upāyam brahma-cāriṇas pṛcchanti iti āha atha iti |]
atha atripraśnanirṇayānantaraṃ ha kila enaṃ yājñavalkyaṃ tacchiṣyā brahmacāriṇa ūcuḥ |
[atha atri-praśna-nirṇaya-anantaram ha kila enam yājñavalkyam tad-śiṣyās brahma-cāriṇas ūcus |]
kiṃjapyenāmṛtatvaṃ kena japyenāmṛtatvasādhanajñānaṃ jāyate tad brūhi bhagavann iti |
[kim-japyena amṛtatvam kena japyena amṛtatva-sādhana-jñānam jāyate tad brūhi bhagavan iti |]
Затем ученики [Яджнявалкьи] спросили [его]: «Скажи, рецитацией какой [мантры возможно достичь] бессмертия?»
Ученики спросили [его], [каким] способом [возможно] познать сущность Авимукты; — [таков смысл, начиная с] «затем».
Ученики, наставляемые Яджнявалкьей, спросили его сразу после ответа на вопрос Атри:
«Скажи, почтенный, о том, рецитацией какой [мантры возможно достичь] бессмертия, то есть какой рецитацией порождается знание, позволяющее достичь бессмертия?»
2
sa hovācayājñavalkyaḥ śatarudrīyeṇetyetāni ha vā amṛtanāmadheyānyetairha vā amṛtobhavatīti |
[sas ha uvāca yājñavalkyas śatarudrīyeṇa iti etāni ha vā amṛta-nāma-dheyāni etais ha vā amṛtas bhavati iti |]
taiḥ pṛṣtaḥ sa hovāca yājñavalkyaḥ | kimiti |
[tais pṛṣtas sas ha uvāca yājñavalkyas | kim iti |]
kaivalyādipañcarudrena rudrādhyāyena veti amṛtatvasādhanajñānaṃ jāyate tato ‘mṛtatvam ityetāni śatarudrābhidhānāni amṛtasvarūparudranāmadheyāni bhavanti |
[kaivalya-ādi-pañca-rudrena rudra-adhyāyena vā iti amṛtatva-sādhana-jñānam jāyate tatas amṛtatvam iti etāni śata-rudra-abhidhānāni amṛta-sva-rūpa-rudra-nāma-dheyāni bhavanti |]
etaiḥ śatarudrīyajapaiḥ cittaśuddhiprāpya jñānadvārā śatarudrajāpī munir amṛto bhavati |
[etais śatarudrīya-japais citta-śuddhi-prāpya jñāna-dvārā śata-rudra-jāpī munis amṛtas bhavati |]
iti śabdaḥ khaṇḍasamāptārthaḥ |
[iti śabdas khaṇḍa-samāpta-arthas |]
Яджнявалкья ответил: «[Достигают бессмертия рецитацией] Шатарудрии. Эти [мантры] — имена, данные бессмертному. С помощью них становятся бессмертными».
На их вопрос Яджнявалкья ответил. Что [он ответил]?
«Пятью [упанишадами] о Рудре, начиная с Кайвалья-упанишады16, или же [гимном] Рудра-адхьяя17 порождается знание, позволяющее достичь бессмертия, благодаря нему [обретается] бессмертие. Эти сто эпитетов Рудры — имена, данные Рудре, являющемуся бессмертным.
Достигнув очищения сознания с помощью этой рецитации «Шатарудрии», рецитирующий сто [имен] Рудры посредством [обретенного] знания становится бессмертным.»
Слово «iti» обозначает завершение главы.
16. П. Дойссен упоминает группу из пяти упанишад, посвященных Шиве (Кайвалья-, Атхарваширас-, Атхарвашикха-, Ниларудра- и Калагнирудра-упанишады) [Deussen P. Sixty Upanishads of the Veda. Delhi: Motilal Banarsidass, 1997. P. 769].
17. Рудра-адхьяя — группа гимнов, посвященных Рудре (Шиве).
iti jābālopaniṣatsu tṛtīyaḥ khaṇḍaḥ ||

Так [завершается] третья глава Джабала упанишады.
Четвертая глава
1
atha ha janako ha vaideho yājñavalkyamupasametyovāca bhagavan saṃnyāsamanubrūhīti |
[atha ha janakas ha vaidehas yājñavalkyam upasametya uvāca bhagavan saṃnyāsam anubrūhi iti |]
sarvakarmasaṃnyāsajñānabubhutsayā janako muniṃ pṛcchatītyākhyāyikāmavatārayati atheti |
[sarva-karma-saṃnyāsa-jñāna-bubhutsayā janakas munim pṛcchati iti ākhyāyikām avatārayati atha iti |]
atha brahmacāripraśnānantaraṃ nāmato janako ha vaideho videharājo yājñavalkyamupa samīpametyovāca | kimiti |
[atha brahma-cāri-praśna-anantaram nāmatas janakas ha vaidehas videha-rājas yājñavalkyam upa samīpam etya uvāca | kim iti |]
Затем Джанака из Видехи, приблизившись к Яджнявалкье, сказал: «О почтенный, поведай мне об отрешении».
Желая обрести знание об отрешении от всех деяний, Джанака спросил мудреца, принудив [его] продолжить объяснения, поэтому [сказано] «затем».
Затем, [то есть] сразу после ответа ученикам, Джанака из Видехи, царь Видехи, подойдя поближе к Яджнявалкье сказал. Что [же именно]?
2
sa hovāca yājñavalkyo brahmacaryaṃ samāpya gṛhī bhavet gṛhī bhūtvāvanī bhavet vanī bhūtvā pravrajet |
[sas ha uvāca yājñavalkyas brahma-caryam samāpya gṛhī bhavet gṛhī bhūtvā vanī bhavet vanī bhūtvā pravrajet |]
he bhagavan sarvakarmasaṃnyāsamanubrūhītyuktaḥ sa hovāca yājñavalkyaḥ | kimiti |
[he bhagavan sarva-karma-saṃnyāsam anubrūhi iti uktas sas ha uvāca yājñavalkyas | kim iti]
aviraktadṛṣṭimāśrityāśramavyavasthāmāha brahmacaryamiti |
[avirakta-dṛṣṭim āśritya āśrama-vyavasthām āha brahma-caryam iti |]
vidyāgrahaṇanimittabrahmacaryaṃ tenaiva kālaṃ nayet yadyaviraktastadā tatsamāpya gṛhī bhavet |
[vidyā-grahaṇa-nimitta-brahma-caryam tena eva kālam nayet yadi aviraktas tadā tad samāpya gṛhī bhavet |]
tatra yāvacchakti niṣkāmabuddhyā satkarmānuṣṭhānaṃ kurvan kālaṃ nayet tatra viraktiścettadā gṛhādvanī sāgnirniragnirvā bhūtvā tatraiva kālaṃ nayet |
[tatra yāvad-śakti niṣkāma-buddhyā sat-karma-anuṣṭhānam kurvan kālam nayet tatra viraktis cet tadā gṛhāt vanī sa-agnis nir-agnis vā bhūtvā tatra eva kālam nayet |]
yadyalaṃbuddhistadā pravrajet caturthāśramaṃ gacchet |
[yadi alam-buddhis tadā pravrajet caturtha-āśramam gacchet |]
Яджнявалкья ответил: «Завершив ученичество пусть [человек] станет домохозяином, побыв домохозяином, пусть станет лесным [отшельником]; побыв лесным [отшельником], пусть уйдет [из мирской жизни].
«О, почтенный, расскажи об отрешении от всех деяний,» — на это отвечает Яджнявалкья. Что [же именно]?
Так как он говорит про систему стадий жизни, имея в виду небесстрастного [слушателя], поэтому [говорит] «ученичество».
Ученичество — источник получения знаний, [поэтому] пусть [человек] посвятит время ему. Если [после этого он] не стал бесстрастным, то по завершении [ученичества] пусть станет домохозяином.
Пусть поживет на этой [стадии жизни], совершая благие дела в меру своих сил с разумом, лишенным желания. Если же на ней [им будет обретено] бесстрастие, пусть [уйдет] из дома в лесные [отшельники], поддерживал ли он [домашний] огонь или нет, и поживет уже на этой [стадии жизни].
Если [после этого он остается] в здравом уме, пусть уйдет [из мирской жизни], то есть вступит на четвертую стадию жизни.
3
yadi vetarathā brahmacaryādeva pravrajedgṛhādvāvanādvā |
[yadi vā itarathā brahma-caryāt eva pravrajet gṛhāt vā vanāt vā |]
evaṃ krameṇa saṃnyāsaḥ kartavyo na viparyaye ityata āha yadi veti |
[evam krameṇa saṃnyāsas kartavyas na viparyaye iti atas āha yadi vā iti |]
yadi veti pakṣāntare vikalpaḥ tīvrataravairāgyaṃ jāyate tadādhītavedānto vidvān prāthamikabrahmacaryāśramādeva pravrajet pāramahaṃsyāśramaṃ gacchet |
[yadi vā iti pakṣa-antare vikalpas tīvratara-vairāgyam jāyate tadā adhīta-vedāntas vidvān prāthamika-brahma-carya-āśramāt eva pravrajet pāramahaṃsya-āśramam gacchet |]
brahmacaryasamāptyanantaraṃ kuṭīcakādikrameṇa pārivrājyaṃ grāhyamiti cenna tatkramasya mandavirāgiviṣayatvāt, vairāgyasākalye pāramahaṃsyameva svīkartuṃ śakyamityarthaḥ |
[brahma-carya-samāpti-anantaram kuṭīcaka-ādi-krameṇa pārivrājyam grāhyam iti cet na tad-kramasya manda-virāgi-viṣayatvāt, vairāgya-sākalye pāramahaṃsyam eva svīkartum śakyam iti arthas |]
yadi gṛhasthāśrame viraktirjāyate tadā gṛhādvā pravrajet vanādvā |
[yadi gṛha-stha-āśrame viraktis jāyate tadā gṛhāt vā pravrajet vanāt vā |]
pravrajanasya vairāgyanimittatvāt na kramākāṅkṣāstītyarthaḥ |
[pravrajanasya vairāgya-nimittatvāt na krama-ākāṅkṣā asti iti arthas |]
yadā viraktirjāyate tadāśramatrayāntarāleʼpi nyāso yujyata ityāha |
[yadā viraktis jāyate tadā āśrama-traya-antarāle api nyāsas yujyate iti āha |]
Или если [он выбрал] иной путь, пусть уходит [в отрешение] из ученичества, либо из дома, либо из леса.
[Если кто-то утверждает, что] в такой последовательности следует идти к отрешению, а не иным образом, то [сказано] «Или если».
[То есть], согласно другой стороне, [доступно] исключение: если [у человека] возникает более сильное бесстрастие, тогда [он], изучив упанишады, умудренный, пусть уйдет [в отрешение] даже из первой стадии ученичества и станет парамахамсой18.
[Если кто-то утверждает, что] сразу после завершения ученичества нужно становиться странником постепенно, начиная с существования на попечении семьи, то это не так, поскольку постепенное [движение] свойственно обладающим слабым бесстрастием. Смысл [сказанного в том, что] возможно стать парамахамсой при полном бесстрастии.
Если [человек], находясь на стадии домохозяина, обретет бесстрастие, тогда пусть уходит из дома или из леса.
Смысл в том, что уход [из мирской жизни] обусловлен бесстрастием, не требуя постепенного [движения по стадиям жизни или ступеням отрешения].
[Яджнявалкья] говорит, что допустимо отрешение во время нахождения на [любой] из трех стадий жизни, если появилось бесстрастие.
18. Комментатор различает внутри стадии отрешения четыре под-стадии: 1) кутичака (kuṭīcaka или kuṭīcara) — «тот, кто живет [на содержании у своего] дома», то есть на иждивении своей семьи; 2) бахудака (bahūdaka) — «тот, кто [живет] у большой воды», то есть аскет, постоянно живущий в том или ином священном месте (в первую очередь в тиртхе); 3) хамса (haṃsa) — «гусь-лебедь», то есть аскет, постоянно меняющий свое место жительства, подобно перелетной птице; 4) парамахамса (paramahaṃsa) — «высший хамса», отличающийся от предыдущего большей степенью аскетичности своей жизни. Классификация по Ашрама-упианишаде [Saṃnyāsa Upaniṣads / transl. and with introd. and notes by P. Olivelle. New York: Oxford University Press, 1992. P. 156-157]. Подробнее о парамахамсах см. главу 6 этой упанишады.
4
atha punaravratī vā vratī vā snātako vā'snātako vā utsannāgniranagniko vā yadahareva virajettadahareva pravrajet |
[atha punar avratī vā vratī vā snātakas vā asnātakas vā utsanna-agnis anagnikas vā yad ahar eva virajet tad ahar eva pravrajet |]
atheti vairāgyānantaryārthaḥ |
[atha iti vairāgya-ānantarya-arthas |]
vanasthadīkṣāsamāptāvapi kutaścinnimittāt saṃnyāso na labhyate tadānīṃ tadavasthitiḥ dvidhā bhavati japo dhyānaṃ ceti |
[vana-stha-dīkṣā-samāptau api kutaścit nimittāt saṃnyāsas na labhyate tadānīm tad-avasthitis dvidhā bhavati japas dhyānam ca iti |]
tadeva hi tadvratam | tadasyāstīti vratī |
[tad eva hi tad-vratam | tad asya asti iti vratī |]
na vratī avratī vā, yadvā vratī vā, adhītasāṅgasvādhyāyī snātakaḥ, yatkiṃcidvedādhyāyyasnātako vā, gṛhasthoʼpi dvedhā nāśramī bhavati ekasvīkṛtāgniḥ kalatramaraṇādutsannāgniḥ, kalatre satyapi kaścit niragniḥ asaṃskṛtatvāt, yenāgnirna gṛhītaḥ soʼyamanagniko vā viraktirjātā cet parivrajediti sarvatrānuṣajyate |
[na vratī avratī vā, yad vā vratī vā, adhīta-sāṅga-sva-adhyāyī snātakas, yat-kiṃcid-veda-adhyāyī asnātakas vā, gṛha-sthas api dvedhā na āśramī bhavati eka-svīkṛta-agnis kalatra-maraṇāt utsanna-agnis, kalatre sati api kaścid niragnis asaṃskṛtatvāt, yena agnis na gṛhītas sas ayam anagnikas vā viraktis jātā ced parivrajet iti sarvatra anuṣajyate |]
kiṃ bahunā | nātra kālakṛtaniyamo ‘stītyāha yaditi | yasminnevāhani virajet vairāgyaṃ prāpnuyāt tasminneva ahani pravrajet saṃnyaset |
[kim bahunā | na atra kāla-kṛta-niyamas asti iti āha yad iti | yasmin eva ahani virajet vairāgyam prāpnuyāt tasmin eva ahani pravrajet saṃnyaset |]
Тогда, взял ли обет или не взял, окончил обучение или не окончил, перестал ли он [поддерживать] огонь или не имел огня, пусть уйдет [из мирской жизни] в тот же день, когда избавится от страстей.
«Тогда» выражает неотложный характер бесстрастия.
Даже после посвящения в лесные отшельники отрешение не достигается само по себе. На этой [стадии жизни] есть двойная [практика, ведущая к отрешению]: рецитация [мантр] и созерцание.
Если что-либо — обет кого-то, тот, у кого он есть, [называется] соблюдающим обет.
Взял ли обет или не взял. Изучил ли Веды целиком вместе с дополнительными дисциплинами, [то есть] окончил обучение; [или лишь] в некоторой доле изучил Веды, [то есть] не окончил обучение. Домохозяин же пребывает на [этой] стадии жизни не только двумя [перечисленными способами]. Получил ли огонь единожды [и поддерживал его], перестал ли [поддерживать] его из-за смерти жены или даже при живой жене не имел огня из-за непосвященности. В каждом случае следует добавить «пусть уйдет [из мирской жизни], когда у него появится бесстрастие».
Одним словом, нет обязанности уходить в определенное время, поэтому [Яджнявалкья говорит] «в тот [же день]». Когда [человек] избавится страстей, [то есть] достигнет бесстрастия, в тот же день пусть и уходит [из мирской жизни, то есть] отрешается.
5
taddhaike prājāpatyāmeveṣṭiṃ kurvanti |
[tad ha eke prājāpatyām eva iṣṭim kurvanti |]
yadā āhitāgniḥ saṃnyasyati tadā tasyeṣṭiviśeṣamāha taditi |
[yadā āhita-agnis saṃnyasyati tadā tasya iṣṭi-viśeṣam āha tad iti |]
taddhaike kecanācāryāḥ prajāpatidevatākāṃ prājāpatyāmeveṣṭiṃ kurvanti tadu |
[tad ha eke kecana ācāryās prajāpati-devatākām prājāpatyām eva iṣṭim kurvanti tad u |]
В тот же день некоторые совершают жертвоприношение Праджапати.
Когда хранитель очага19 отрешается, тогда же [и происходит] особенное жертвоприношение. [Поэтому Яджнявалкья и] говорит «в тот [же день]».
Тогда некоторые учителя совершают праджапатью — жертвоприношение богу Праджапати.
19. То есть глава семьи.
6
tadu tathā na kuryādāgneyīmeva kuryāt |
[tad u tathā na kuryāt āgneyīm eva kuryāt |]
teṣāmuktamapi na kuryāt | kiṃ kartavyamityatra agnidevatākāmāgneyīmiṣṭimeva kuryāt | tatreyamupapattiḥ |
[teṣām uktam api na kuryāt | kim kartavyam iti atra agni-devatākām āgneyīm iṣṭim eva kuryāt | tatra iyam upapattis |]
Но так не следует делать. Пусть [принимающий отрешение] совершает только огненное [жертвоприношение].
Хотя это и предписано некоторыми [учителями], не следует делать [так]. Что же должно быть сделано? Здесь следует совершать огненное жертвоприношение, [то есть] посвященное Агни. Далее объяснение этого.
7
agnirha vai prāṇaḥ prāṇamevaitayā karotipaścāttraidhātavīyāmeva kuryāt |
[agnis ha vai prāṇas prāṇam eva etayā karoti paścāt traidhātavīyām eva kuryāt |]
agnirhi prāṇaḥ | agnerdevapradhānatvena sūtrarūpatvāt yasmādevaṃ tasmādetayā āgneyyeṣṭyā prāṇameva karoti tatastraidhātavīyāmevendradevatākāmeveṣṭiṃ yājñikaprasiddhāṃ kuryāt | tatropapattiḥ |
[agnis hi prāṇas | agnes deva-pradhānatvena sūtra-rūpatvāt yasmāt evam tasmāt etayā āgneyya-iṣṭyā prāṇam eva karoti tatas traidhātavīyām eva indra-devatākām eva iṣṭim yājñika-prasiddhām kuryāt | tatra upapattis |]
Агни поистине жизненное дыхание! Именно этим [жертвоприношением человек] создает жизненное дыхание. Затем следует совершать [приношение] трех основ20.
Агни поистине жизненное дыхание. Поскольку Агни является связующим звеном, будучи главенствующим среди богов, поэтому этим огненным жертвоприношением [человек] создает жизненное дыхание. Затем следует совершить известное среди жрецов жертвоприношение трех основ, посвященное Индре. Далее объяснение этого.
20. Здесь в жертву приносятся три «пирога» из риса и ячменя, которые традиционно ассоциируются с тремя Ведами [Saṃnyāsa Upaniṣads / transl. and with introd. and notes by P. Olivelle. New York: Oxford University Press, 1992. P. 144], но в этом комментарии — с тремя гунами.
8
etayaiva trayo dhātavo yaduta sattvaṃ rajastama iti |
[etayā eva trayas dhātavas yad uta sattvam rajas tamas iti |]
etayaiveṣṭyā trayo dhātavo yadutāgneyaṃ rūpatrayaṃ sattvaṃ śuklaṃ rajo rohitaṃ tamaḥ kṛṣṇam | itiśabdo vākyasamāptyarthaḥ |
[etayā eva iṣṭyā trayas dhātavas yad uta āgneyam rūpa-trayam sattvam śuklam rajas rohitam tamas kṛṣṇam | iti-śabdas vākya-samāpti-arthas |]
Именно этим [приношением создаются] три основы: саттва, раджас, тамас.
Именно этим жертвоприношением [создаются] три основы, три связанных с огнем формы: саттва — белое, раджас — красное, тамас — черное. Слово «iti» означает завершение предложения.
9
ayaṃ te yonirṛtviyo yato jāto arocathāḥ | taṃ jānannagna ārohāthā no vardhaya rayim ityanena mantreṇāgnimājighret |
[ayam te yonis ṛtviyas yatas jātas arocathās | tam jānan agne ārohāthās nas vardhaya rayim iti anena mantreṇa agnim ājighret |]
puroktarītyā yathāśāstramiṣṭiṃ kṛtvā anena mantreṇa anyāghrāṇaṃ kuryādityāha ayamiti |
[purā-ukta-rītyā yathā-śāstram iṣṭim kṛtvā anena mantreṇa agni-āghrāṇam kuryāt iti āha ayam iti |]
he agne ayaṃ prāṇaste tava yoniḥ mukhyaprāṇasya virāḍyonitvāt ṛtviyaḥ saṃvatsarātmano ṛtvavayavitvādyataḥ sūtrājjātaḥ sannarocathāḥ dīptiṃ kṛtavānasi yastava kāraṇaṃ tamātmānaṃ jānannāroha svakāraṇībhūtaprāṇamātro bhavetyarthaḥ |
[he agne ayam prāṇas te tava yonis mukhya-prāṇasya virāj-yonitvāt ṛtviyas saṃvatsara-ātmanas ṛtu-avayavitvāt yatas sūtrāt jātas san arocathās dīptim kṛtavān asi yas tava kāraṇam tam ātmānam jānan āroha sva-kāraṇī-bhūta-prāṇa-mātras bhava iti arthas |]
atha svakāraṇapraveśānantaraṃ no ‘smākaṃ rayiṃ svātmajñānadhanamabhivardaya | mantrasamāptāvitiśabdaḥ |
[atha sva-kāraṇa-praveśa-anantaram nas asmākam rayim sva-ātma-jñāna-dhanam abhivardhaya | mantra-samāptau iti śabdas |]
anena mantreṇāgnimājighret | mantrārthaṃ śrutiranuvadati |
[anena mantreṇa agnim ājighret | mantra-artham śrutis anuvadati |]
«Вот твое своевременное лоно, откуда родившись, засверкал ты. Зная это, о Агни, поднимайся и затем увеличь наше богатство!»21 — c этой мантрой пусть он вдохнет огонь.
Совершив жертвоприношение согласно прежде сказанному [способу] и в согласии с Ведами, следует совершить вдыхание огня с этой мантрой, — так говорит [Яджнявалкья], начиная со слова «вот» и далее.
О Агни! Это дыхание — твое лоно, поскольку дыхание рта — лоно Сияющего [Агни]. Своевременное, поскольку [существование] того, что подобно году, поделено на времена года22. От связующего [Атмана]23 будучи рожденным, ты засверкал, [то есть] создал сияние. Зная того Атмана, что является твоей причиной, поднимайся! Стань вновь жизненным дыханием, что есть твоя причина! — таков смысл.
Возвратясь в свою причину, преумножь наше богатство — богатство познания собственного Атмана! Слово «iti» [обозначает] завершение мантры.
С этой мантрой следует вдыхать [жар] огня. Упанишада излагает смысл мантры.
21. См. Атхарваведа 3.20.1. Здесь используется перевод Т.Я. Елизаренковой.
22. По-видимому, комментатор здесь говорит в целом о циклических процессах в мире, год служит иллюстративным примером таких процессов. Трактовка года в упанишадах как времени см. в комментарии Шанкары к Брихадараньяка-упанишаде 1.2.4 [The works of Sri Sankaracharya. Vol. 8. Srirangam: Sri Vani Vilas Press, 1910. P. 26]. Таким образом, возникнув из жизненного дыхания, огонь должен в него вернуться «в свое время».
23. То есть Атман, взятый в его качестве всепроникновения: он пронизывает всю вселенную подобно нити [Monier-Williams M. A Sanskrit-English dictionary: Etymologically and philologically arranged with special reference to Cognate indo-european languages. Oxford: The Clarendon Press, 1899. P. 1242].
10
eṣa vā agneryoniryaḥ prāṇaḥ prāṇaṃ gaccha svāhetyevamevaitadāha |
[eṣas vai agnes yonis yas prāṇas prāṇam gaccha svāhā iti evam eva etad āha |]
eṣa vā agneryoniryaḥ prāṇa iti | spaṣṭam |
[eṣas vā agnes yonis yas prāṇas iti | spaṣṭam |]
prāṇaṃ svakāraṇaṃ gaccha | svāhāśabdaḥ kāryakāraṇaikatvadyotakaḥ | mantro’pyāha hi |
[prāṇam sva-kāraṇam gaccha | svāhā śabdas kārya-kāraṇa-ekatva-dyotakas | mantras api āha hi | ]
Это лоно Агни — жизненное дыхание. «Иди к жизненному дыханию, славься!» — именно так говорится в этой [мантре].
«Это лоно Агни — жизненное дыхание» — это [уже] прояснено.
Иди к жизненному дыханию, к своей причине. Слово «славься» высвечивает единство причины и следствия. Ведь так гласит и мантра.
11
grāmādagnimāhṛtya pūrvavadagnimāghrāpayet |
[grāmāt agnim āhṛtya pūrvavat agnim āghrāpayet |]
idānīṃ niragnikānāṃ saṃnyāsavidhimāha — grāmāditi |
[idānīm niragnikānām saṃnyāsa-vidhim āha — grāmāt iti |]
grāme śrotriyāgārādagnimāhṛtya pūrvavadiṣṭivyatiriktavirajāhomamantrapuruṣasūktābhyāṃ pūrṇāhutyantaṃ hutvā ayaṃ te iti mantreṇa saṃnyāsādhvaryuragnimāghrāpayet |
[grāme śrotriya-āgārāt agnim āhṛtya pūrvavat iṣṭi-vyatirikta-virajā-homa-mantra-puruṣa-sūktābhyām pūrṇa-āhuti-antam hutvā ayam te iti mantreṇa saṃnyāsa-adhvaryus agnim āghrāpayet |]
Принеся огонь из деревни, пусть вдохнет его, как [было сказано] прежде.
Начиная со слов «из деревни» и далее — [Яджнявалкья] излагает предписание отрешения для тех, у кого нет священного огня.
Принеся огонь из дома знатока Вед в деревне и, помимо [огненного] жертвоприношения, принеся жертву полной [ложкой] с мантрой ритуала вираджа24 и Пуруша-суктой25, принимающий отрешение жрец пусть вдохнет его с мантрой «Вот твое…» и т.д. как [было сказано] прежде.
24. Имеются в виду очищающие мантры группы вираджа (буквально «сияющие»), содержащиеся в Маханараяна-упанишаде 65 [Dharmasūtras The Law Codes of Āpastamba, Gautama, Baudhāyana, and Vasiṣṭha / transl. from the original Sanskrit and ed. by P. Olivelle. New York: Oxford University Press, 1999. P. 336].
25. Ригведа 10.90.
12
yadyagniṃna vindedapsu juhuyāt |
[yadi agnim na vindet apsu juhuyāt |]
pakṣāntaraṃ yadyagniṃ na vindedapsu juhuyāt |
[pakṣa-antaram yadi agnim na vindet apsu juhuyāt |]
Если [он] не найдет огонь, пусть принесет жертву в воды.
В ином случае, если [он] не найдет огонь, пусть принесет жертву в воды.
13
āpo vai sarvā devatāḥ oṃ sarvābhyo devatābhyojuhomi svāheti hutvā uddhṛtya prāśnīyātsājyaṃ haviranāmayaṃ mokṣamantrastrayyevaṃvindet |
[āpas vai sarvās devatās oṃ sarvābhyas devatābhyas juhomi svāhā iti hutvā uddhṛtya prāśnīyāt sājyam havis anāmayam mokṣa-mantras trayī evam vindet |]
tatropapattiḥ āpo vai sarvā devatāḥ |
[tatra upapattis āpas vai sarvās devatās |]
oṃkāraprabhavebhyaḥ sarvābhyo devatābhyo juhomi svāhā ityanena mantreṇa hutvoddhṛtya prāśnīyāt sājyaṃ haviranāmayam |
[oṃ-kāra-prabhavebhyas sarvābhyas devatābhyas juhomi svāhā iti anena mantreṇa hutvā uddhṛtya prāśnīyāt sājyam havis anāmayam |]
hutaśeṣamannaṃ nirāmayahetutvāt tadānīṃ yajjapyaṃ taducyate svājñānamokṣahetumantraḥ praṇavastasya trayīrūpatvāt |
[huta-śeṣam annam nirāmaya-hetutvāt tadānīm yat japyam tad ucyate sva-ajñāna-mokṣa-hetu-mantras praṇavas tasya trayī-rūpatvāt | ]
evaṃ vindet yat praṇavārtharūpaṃ tadasmīti vidyāt |
[evam vindet yad praṇava-artha-rūpam tad asmi iti vidyāt |]
«Воды поистине — это все божества»26. «Ом! Всем божествам я совершаю жертву! Славься!» — [с этой мантрой] принеся жертву, пусть поднимет [остатки] жертвенного подношения, благотворные для здоровья, и вкусит с топленым маслом. Таким образом, следует обнаружить три [Веды] в этой освобождающей мантре.
[Воды] пригодны в этом случае, [поскольку] «Воды поистине — все божества».
Происшедший из слога Ом «всем божествам я совершаю жертву! Славься!» — с этой мантрой принеся жертву, пусть поднимет [остатки] жертвенного подношения, благотворные для здоровья, и вкусит с топленым маслом.
Остатки жертвоприношения [могут быть употреблены] в пищу, поскольку они благотворны для здоровья. То, что рецитируется затем, известно. Слог Ом, поскольку он содержит три [Веды]27, есть мантра, являющаяся основанием освобождения от собственного незнания.
Комментарий переводчиков:
Следует обнаружить, то есть узнать, что я являюсь значением слога Ом.
26. См. Айтарея-брахмана 7.6.
27. О первенстве слога Ом перед тремя Ведами см. Чхандогья-упанишада, 1.4.
14
tadbrahma tadupāsitavyam |
[tad brahma tad upāsitavyam |]
yatsatyajñānādilakṣaṇaṃ tadbrahma praṇavārthatvenopāsitavyam |
[yad satya-jñāna-ādi-lakṣaṇam tad brahma praṇava-arthatvena upāsitavyam |]
[Ом] — это Брахман, его следует почитать.
То, что характеризуется истиной, знанием [и бесконечностью]28, — это Брахман, его следует почитать в качестве значения звука Ом.
28. Эти три характеристики Брахмана по Тайттирия-упанишаде, 2.1.
15
evamevaitadbhagavanniti vai yājñavalkya ||
[evam eva etad bhagavan iti vai yājñavalkya ||]
evaṃ yājñavalkyoktaṃ janako'ṅgīcakāra | kimiti | evamevaitadbhagavanniti vai yājñavalkyeti |
[evam yājñavalkya-uktam janakas aṅgīcakāra kim iti | evam eva etad bhagavan iti vai yājñavalkya iti |]
eṣa iti pāṭhe saṃnyāsaḥ |
[eṣas iti pāṭhe saṃnyāsas |]
«Воистину это так, почтенный!» — [сказал Джанака]. — «Воистину, Яджнявалкья!»
Джанака согласился со сказанным Яджнявалкьей. Что [он сказал]? — «Воистину это так, почтенный! Воистину, Яджнявалкья!»
В [другой] редакции «eṣa», [стоящее на месте «etad», указывает на] отрешение29.
29. В таком случае это предложение упанишады следует переводить: «Воистину [отрешение] таково, почтенный!»
iti jābālopaniṣatsu caturthaḥ khaṇḍaḥ ||

Так [завершается] четвертая глава Джабала упанишады.
Пятая глава
1
atha hainamatriḥ papraccha yajñavalkyam |
[atha ha enam atris papraccha yajñavalkyam |]
janakena yat praṣṭavyaṃ tadanujñayā atriḥ papracchetyāha śrutiḥ — atheti |
[janakena yat praṣṭavyam tad-anujñayā atris papraccha iti āha śrutis — atha iti |]
atha ha janakapraśnānantaraṃ enaṃ yājñavalkyaṃ janakacodito’triḥ papraccha | kimiti |
[atha ha janaka-praśna-anantaram enam yājñavalkyam janaka-coditas atris papraccha | kim iti |]
Затем Атри спросил Яджнявалкью:
То, что собирался спросить Джанака, с его разрешения спросил Атри — это говорится в упанишаде, [начиная со слова] «Затем».
Затем, вслед за вопросами Джанаки, Атри спросил Яджнявалкью с разрешения Джанаки. Что [он спросил]?
2
pṛcchāmi tvā yājñavalkyāyajñopavītī kathaṃ brāhmaṇa iti |
[pṛcchāmi tvā yājñavalkya ayajñopavītī katham brāhmaṇas iti |]
he yājñavalkya tvā tvāṃ pṛcchāmi kriyāṅgayajñopavītī brāhmaṇaḥ iti lokaprasiddhiḥ |
[he yājñavalkya tvā tvām pṛcchāmi kriyā-aṅga-yajñopavītī brāhmaṇas iti loka-prasiddhis |]
«Я спрашиваю тебя, Яджнявалкья: как не носящий священного шнура [может быть] брахманом?»
О Яджнявалкья, я спрашиваю тебя, [ведь] общеизвестно, что брахманом является тот, кто носит священный шнур как неотъемлемую часть ритуала.
3
sa hovāca yājñavalkya idamevāsya tadyajñopavītaṃ ya ātmā apaḥ prāśyācamyāyaṃ vidhiḥ parivrājakānām |
[sas ha uvāca yājñavalkyas idam eva asya yajñopavītam yas ātmā apas prāśya ācamya ayam vidhis parivrājakānām |]
ayaṃ tu ayajñopavītī kathaṃ brāhmano bhavatīti pṛṣṭaḥ sa hovāca yājñavalkyaḥ |
[ayam tu ayajñopavītī katham brāhmanas bhavati iti pṛṣṭas sas ha uvāca yājñavalkyas |]
idaṃ brahmajñānamevāsya saṃnyāsino yajñopavītaṃ yajñarūpaviṣṇuprāpakatvāt yaḥ svayaṃprakāśātmā so’hamasmīti niścitya |
[idam brahma-jñānam eva asya saṃnyāsinas yajñopavītam yajña-rūpa-viṣṇu-prāpakatvāt yas svayam-prakāśa-ātmā sas aham asmi iti niścitya |]
apaḥ praśya ityanena saṃnyāsavidhiruktaḥ |
[apas prāśya iti anena saṃnyāsa-vidhis uktas |]
tat kathaṃ praiṣānantaraṃ «samudraṃ gaccha svāhā» ityanena mantreṇa jale śikhāyajñopavītaprakṣepaṇapūrvakaṃ trirācamya |
[tad katham praiṣa-anantaram «samudram gaccha svāhā» iti anena mantreṇa jale śikhā-yajñopavīta-prakṣepaṇa-pūrvakam tris ācamya |]
ayaṃ vidhiḥ parivrājinām |
[ayam vidhis parivrājinām |]
Яджнявалкья ответил: «Когда он вкусил, отпил вод, Атман [стал] его священным шнуром. Таково предписание отшельникам…
На вопрос: «Но как не носящий священного шнура может быть брахманом?» — Яджнявалкья ответил:
Когда отрешенный обретает уверенность в том, что он является самопроявленным Атманом, это знание Брахмана [становится] его священным шнуром, поскольку оно ведет к Вишну, воплощенному жертвоприношению30.
«Когда он вкусил вод,» — так описывается предписание [о принятии] отрешения.
Каким образом [оно исполняется]? После распоряжения [начать ритуал], с мантрой «Отправляйся в океан! Славься!» [следует] выбросить в воду пучок волос и священный шнур, трижды отпив [вод].
Таково предписание отшельникам…
30. «Воплощенное жертвоприношение» — известный эпитет Вишну из пуран, см., например, Сканда-пурана, Рева-кханда, 48.18.
4
vīrādhvāne vā'nāśake vā'pāṃ praveśe vā'gnipraveśe vā mahāprasthāne vā |
[vīra-adhvāne vā anāśake vā āpām praveśe vā agni-praveśe vā mahā-prasthāne vā |]
kṣatriyādeḥ parivrājyānadhikārādāśramabhraṣṭānāmasādhyacikitsāmayānāṃ śravaṇādyasamarthānāṃ vā vakṣyamāṇo’yaṃ vidhiryujyata ityāha — vīreti |
[kṣatriya-ādes parivrājya-anadhikārāt āśrama-bhraṣṭānām asādhya-cikitsā-mayānām śravaṇa-ādi-asamarthānām vā vakṣyamāṇas ayam vidhis yujyate iti āha — vīra iti |]
saṃgrāmānivartivīrāṇāṃ yo’dhvā tasmin vīrādhvāne vā na vidyate aśanaṃ yasya tadanāśakaṃ tasminnanāśake vā gaṅgādyapāṃ praveśe vā jājvalyamānāgnipraveśe vā yāvaccharīrapātagamane mahāprasthāne vā tanuṃ tyajediti pañcaprakāre’pi yojyam |
[saṃgrāma-anivarti-vīrāṇām yas adhvā tasmin vīra-adhvāne vā, na vidyate aśanam yasya tad anāśakam tasmin anāśake vā gaṅgā-ādi-apām praveśe vā jājvalyamāna-agni-praveśe vā yāvad-śarīra-pāta-gamane mahā-prasthāne vā tanum tyajet iti pañca-prakāre api yojyam |]
…или [вставшим] на путь героев, постящимся [до смерти], входящим в воды, входящим в огонь, [совершающим] великий уход.
Предписание, которое будет дано далее, [начиная со слов] «[или вставших на путь] героев», подходит для кшатриев и других [более низких варн], поскольку они не имеют права [уходить] в отшельничество, для неправомерно оставивших [обязанности] стадий жизни, а также для тех, кто имеет неизлечимые болезни или не способен к слушанию и т.д.
Пятью способами допустимо оставлять тело: [встав на] путь героев, то есть путь не возвращающихся с поля битвы; постясь [до смерти], то есть [соблюдая] пост, в котором отсутствует еда; входя в воды Ганги или другие [священные воды]; входя в пылающий огонь, [совершая] великий уход, т.е. продолжая идти, пока тело не падет.
5
atha parivrāḍvivarṇavāsā muṇḍo'parigrahaḥ śuciradrohī bhaikṣamāṇo brahmabhūyāya bhavati |
[atha parivrāḍ vivarṇa-vāsās muṇḍas aparigrahas śucis adrohī bhaikṣamāṇas brahma-bhūyāya bhavati |]
yadyayaṃ śravaṇādhikarī tadā śukletarakāṣāyavāsāḥ saśikhakeśaśmaśrurāhityānmuṇdaḥ |
[yadi ayam śravaṇa-adhikarī tadā śukla-itara-kāṣāya-vāsās sa-śikha-keśa-śmaśru-rāhityāt muṇdas |]
na vidyate dehamātradhāraṇātiriktaparigraho yasya so’yaṃ aparigrahaḥ |
[na vidyate deha-mātra-dhāraṇa-atirikta-parigrahas yasya sas ayam aparigrahas |]
bāhyābhyantaraśaucataḥ śuciḥ manovākkāyakarmabhiḥ prāṇimātradrohī prāṇasaṃdhāraṇārthaṃ bhaikṣamāṇo brahmabhūyāya brahmasākṣātkārāya bhavati |
[bāhi-ābhyantara-śaucatas śucis manas-vāk-kāya-karmabhis prāṇi-mātra-adrohī prāṇa-saṃdhāraṇa-artham bhaikṣamāṇas brahma-bhūyāya brahma-sākṣāt-kārāya bhavati |]
Далее, странствующий отшельник в выцветших одеждах, бритый, нестяжающий, чистый и не вредящий [живым существам], собирает подаяние. Он достигает состояния Брахмана.
Если [человек] имеет право слушать [Веды], тогда [после ухода в отшельничество он должен носить] одежду темно-охряного [цвета] и быть бритым, т.е. не иметь пучка волос на макушке, волос и бороды.
У кого не имеется никакой собственности, кроме [необходимой для] поддержания тела, тот [называется] нестяжающим.
Чистый, то есть обладающий внутренней и внешней чистотой. Не вредящий живым существам действиями ума, речи и тела. Собирает подаяние, [исключительно] для поддержания жизни. Он достигает состояния Брахмана, т.е. постигает его.
6
yadyāturaḥ syānmanasā vācāvā saṃnyaset |
[yadi āturas syāt manasā vācā vā saṃnyaset |]
pakṣāntaraṃ coravyāghrarogādyabhibhūtasya saṃnyāsāṅgakarma kartumaśakyatvāt |
[pakṣa-antaram cora-vyāghra-roga-ādi-abhibhūtasya saṃnyāsa-aṅga-karma kartum aśakyatvāt |]
so’yaṃ vaktuṃ śaktaścet manoyuktavācā praiṣoccāraṇapūrvakaṃ saṃnyaset |
[sas ayam vaktum śaktas cet manas-yukta-vācā praiṣa-uccāraṇa-pūrvakam saṃnyaset |]
yadi tatrāpyaśaktastadā manasaiva vā saṃnyaset saṃkalpayet |
[yadi tatra api aśaktas tadā manasā eva vā saṃnyaset saṃkalpayet |]
Если [человек] сильно болен, пусть он отрешется [от мира] мыслью или словом.
В ином случае, [то есть если у человека, который] был ограблен, [ранен] тигром, поражен болезнью и т.п., нет возможности совершить ритуалы отрешения.
Если [такой человек] способен говорить, пусть отрешется, осознанно произнеся [формальное] провозглашение.
Если он не способен даже на это, тогда пусть отрешется в уме, то есть примет намерение.
7
eṣa panthā brahmaṇā hānuvittastenaiti saṃnyāsī brahmavidityevamevaiṣa bhagavanniti vai yājñavalkyaḥ ||
[eṣas panthā brahmaṇā ha anuvittas tena eti saṃnyāsī brahma-vit iti evam eva eṣas bhagavan iti vai yājñavalkya ||]
eṣa jñānahetupanthā brahmaṇādhikāriṇā hānuvitto labdhaḥ tenoktena pathā brahmavitpathā saṃnyāsī svāttabodhānurūpaṃ brahmaiti yadi nirviśeṣajñānī tadā videhakaivalyametīti muninoktamatriraṅgīcakāra evamevaiṣa bhagavanniti vai yājñavalkyeti ||
[eṣas jñāna-hetu-panthā brahmaṇā adhikāriṇā ha anuvittas labdhas tena uktena pathā brahma-vit-pathā saṃnyāsī sva-ātta-bodha-anurūpam brahma eti yadi nirviśeṣa-jñānī tadā videha-kaivalyam eti iti muninā uktam atris aṅgīcakāra evam eva eṣas bhagavan iti vai yājñavalkya iti ||]
Этот путь познан брахманом. О почтенный, по нему идет отрешенный, познавший Брахман». — «Воистину так, почтенный!» — [сказал Атри]. — «Воистину, Яджнявалкья!».
Этот путь, [на который встают] ради знания, познан имеющим на то право брахманом31, то есть понят [им]. Этим самым путем познавшего Брахман отрешенный приходит к Брахману в соответствии с обретенным пониманием. Если он обладает знанием об отсутствии различий, он достигает посмертного освобождения. Это сказал мудрец. «Воистину так, почтенный!» — согласился Атри. — «Воистину, Яджнявалкья!»
31. Спор о том, доступна ли четвертая стадия жизни (отрешение) для брахманов, кшатриев и вайшьев или же только для брахманов, продолжается в адвайта-веданте, начиная с Шанкары. Подробнее об этом споре см. [Kane P.V. History Of Dharmasastra. Vol. 2. Part 2. Poona: Bhandakar Oriental Research Institute, 1941. P. 942-944], при этом до конца остается неясно, на какой из позиций стоит сам Шанкара; П.В. Кане относит его ко второму лагерю, тогда как в текстах Шанкары можно найти свидетельства обратного, например, в комментарии к Брихадараньяка-упанишаде 4.4.22 [The works of Sri Sankaracharya. Vol. 9. Srirangam: Sri Vani Vilas Press, 1910. P. 644].
iti jābālopaniṣatsu pañcamaḥ khaṇḍaḥ ||

Так [завершается] пятая глава Джабала упанишады.
Шестая глава
1
tatra paramahaṃsā nāma saṃvartakāruṇiśvetaketudurvāsaṛbhunidāghajaḍabharatadattātreyaraivatakaprabhṛtayo'vyaktaliṅgā avyaktācārā anunmattā unmattavadācarantas |
[tatra paramahaṃsās nāma saṃvartaka-aruṇi-śvetaketu-durvāsa-ṛbhu-nidāgha-jaḍabharata-dattātreya-raivataka-prabhṛtayas avyakta-liṅgās avyakta-ācārās anunmattās unmattavat ācarantas |]
idānīṃ yājñavalkyo muniḥ śrotṛśraddhābhivṛddhaye tair apṛṣṭo ‘pi pāramahaṃsyadharmapūgasya mahadbhir āśritatvena sarvotkṛṣṭatāṃ prakaṭayati tatreti |
[idānīm yājñavalkyas munis śrotṛ-śraddhā-abhivṛddhaye tais apṛṣṭas api pāramahaṃsya-dharma-pūgasya mahadbhis āśritatvena sarva-utkṛṣṭatām prakaṭayati tatra iti |]
tatra kuṭīcakādiṣu śrutyukteṣu turyāśramaturyabhedānuṣṭhāyinaḥ paramahaṃsā nāma vakṣyamāṇāḥ prasiddhā hi |
[tatra kuṭīcaka-ādiṣu śruti-ukteṣu turya-āśrama-turya-bheda-anuṣṭhāyinas paramahaṃsās nāma vakṣyamāṇās prasiddhās hi |]
ke te ityatra saṃvartakādiraivatakaprabhṛtayaḥ navasaṃkhyākāḥ śrutipaṭhitāḥ avyaktaliṅgādyācaranta ityantaṃ saṃvartakādīnāṃ viśeṣaṇam |
[ke te iti atra saṃvartaka-ādi-raivataka-prabhṛtayas nava-saṃkhyākās śruti-paṭhitās avyakta-liṅga-ādi-ācarantas-iti-antam saṃvartaka-ādīnām viśeṣaṇam |]
vratikāmivaniliṅgāni yeṣāṃ na santi te avyaktaliṅgāḥ |
[vrati-kāmi-vani-liṅgāni yeṣām na santi te avyakta-liṅgās |]
yadācāro lokair na dṛśyate te avyaktācārāḥ |
[yad-ācāras lokais na dṛśyate te avyakta-ācārās |]
anunmattāḥ unmādahetumohavairalyād unmattavadācarantaḥ brahmākārapariṇatacittatvāt parabodhitāḥ yatkiṃcit kurvanta iva dṛśyante tatkaraṇam api lokonmādananivṛttikaram eva bhavati |
[anunmattās unmāda-hetu-moha-vairalyāt unmattavat-ācarantas brahma-ākāra-pariṇata-cittatvāt parabodhitās yad kiṃcid kurvantas iva dṛśyante tad karaṇam api loka-unmādana-nivṛtti-karam eva bhavati |]
pārśvasthabodhitāḥ santaḥ pūrvācārakramāgatam | ācāram ācarantyeva suptabuddhavad utthitāḥ || iti śruteḥ ||
[pārśva-stha-bodhitās santas pūrva-ācāra-krama-āgatam | ācāram ācaranti eva supta-buddhavat utthitās || iti śrutes |]
Среди [отрешенных] парамахамсами зовутся Самвартака, Аруни, Шветакету, Дурваса, Рибху, Нидагха, Джадабхарата, Даттатрея, Райватака и подобные [им]. Они не имеют определенных признаков и определенного поведения; не будучи безумными, они ведут себя как безумцы.
Затем мудрец Яджнявалкья, хотя никем и не был задан вопрос, чтобы взрастить в слушателях веру, делает явным превосходство образа жизни парамахамсы над всеми [прочими образами жизни], опираясь на [пример] великих [отрешенных прошлого], – [таков смысл отрывка, начинающегося со слова] «среди».
Среди описанных в Ведах [видов отрешенных], начиная с живущих на попечении [семьи], называемые парамахамсами известны как пребывающие на четвертой ступени четвертой стадии жизни.
Кто же они? – Девять [отрешенных], перечисленных в Ведах, начиная с Самвартаки, заканчивая Райватакой. Между словами «не имеющие определенных признаков» и «ведущие [себя как безумцы]» [перечислены] отличительные качества [этих отрешенных], начиная с Самвартаки.
Те, у кого нет признаков [ученика], принявшего обет [воздержания], или [домохозяина], наслаждающегося [семейной жизнью], или лесного [отшельника], не имеют определенных признаков.
Те, кого миряне не определяют по поведению, не имеют определенного поведения.
Не будучи безумными, поскольку [их] взор чист от омрачения, которое вызывает безумие, они ведут себя как безумцы, потому что их сознание изменено созерцанием Брахмана. Они как будто делают что-то, побуждаемые [к тому] другими, но даже эти действия способствуют лишь устранению безумия мирян.
Из шрути: «Побуждаемые теми, кто находится рядом, [они] ведут себя согласно [своему] прежнему порядку дел, как [люди, только] вставшие ото сна»32.
32. См. Маха-упанишада 5.38.
2
tridaṇḍaṃ kamaṇḍaluṃ śikyaṃ pātraṃ jalapavitraṃ śikhāṃ yajñopavītaṃ cetyetatsarvaṃ bhūḥ svāhetyapsu parityajyātmānamanvicchet |
[tri-daṇḍam kamaṇḍalum śikyam pātram jala-pavitram śikhām yajña-upavītam ca iti etat sarvam bhūs svāhā iti apsu parityajya ātmānam anvicchet |]
pūrvaṃ kevalapāramahaṃsasyam uktam |
[pūrvam kevala-pāramahaṃsyam uktam |]
idānīṃ kuṭīcakādiliṅgaparityāgapūrvakaṃ pāramahaṃsyaṃ prakaṭayati tridaṇḍamiti |
[idānīm kuṭīcaka-ādi-liṅga-parityāga-pūrvakam pāramahaṃsyam prakaṭayati tri-daṇḍam iti |]
vaiṇavadaṇḍatrayaṃ mṛddārvalābvādikamaṇḍaluṃ mauñjyādiracitaṃ śikyaṃ bhikṣādhārapātraṃ dārvādivikāraṃ vitastimātraṃ jalapavitraṃ śikhāṃ yajñopavītam |
[vaiṇava-daṇḍa-trayam mṛd-dāru-alābu-ādi-kamaṇḍalum mauñjya-ādi-racitam śikyam bhikṣā-dhāra-pātram dāru-ādi-vikāram vitasti-mātram jala-pavitram śikhām yajña-upavītam |]
cakāraḥ sarvadharmaparityāgasamuccayārthaḥ |
[ca-kāras sarva-dharma-parityāga-samuccaya-arthas |]
pañcamudrāgāyatryādikam etat sarvaṃ bhūḥ svāhā ityanena mantreṇa apsu parityajya deśikam upasṛtya vedāntaśravaṇādibhir ātmānam anvicchet |
[pañca-mudrā-gāyatrī-ādikam etad sarvam bhūs svāhā iti anena mantreṇa apsu parityajya deśikam upasṛtya vedānta-śravaṇa-ādibhis ātmānam anvicchet |]
Оставив водам все: тройной посох, сосуд для воды, пояс, чашу [для подаяний], фильтр для воды, пучок волос и священный шнур, — [и произнеся] «Земля, славься!», пусть [парамахамса] устремляется к Атману.
Прежде было сказано только об образе жизни парамахамсы.
Сейчас же говорится о [принятии] образа жизни парамахамсы, предваряемом избавлением от признаков [иных видов отрешенных], начиная с живущего на попечении [семьи]; – [таков смысл отрывка, начинающегося со слов] «тройной посох».
[Парамахамса избавляется от] тройного посоха из бамбука; сосуда для воды из глины, дерева, тыквы и т.п.; пояса, сплетенного из травы мунджа и т.п., чаши для хранения подаяний; фильтра для воды размером в одну пядь, сделанного из дерева и т.п., пучка волос и священного шнура.
Союз «и» (ca) обозначает совокупное (samuccaya) избавление от всех [составляющих] образа жизни [иных видов отрешенных].
Оставив водам все это, начиная с пяти знаков руками33 и Гаятри34, с мантрой «Земля, славься!», приблизившись к наставнику, пусть [парамахамса] устремляется к Атману через слушание упанишад, [обдумывание услышанного и его истолкование]35.
33. Последовательность знаков, сопровождаемых чтением мантр, исполняемая при шиваитском богослужении, которая описана в Шива-пуране, Видьешвара-самхита, 20.34-35. Следующим шагом пурана предписывает рецитацию Шатарудрии.
34. Гаятри-мантра (Ригведа 3.62.10), согласно Ашрама-упанишаде, является первой мантрой, изучаемой после вступления в ученичество [Saṃnyāsa Upaniṣads / transl. and with introd. and notes by P. Olivelle. New York: Oxford University Press, 1992. P. 154]. Парамахамса не использует мантр, кроме слога Ом [Там же. P. 116].
35. Здесь перечисляются практики (śravaṇa, manana, nididhyāsana), входящие в состав йоги знания (jñāna-yoga), которые даются в Брихадараньяка-упанишаде, 2.4.5 и 4.5.6.
3
yathājātarūpadharo nirdvandvo niṣparigrahastattvabrahmamārge samyaksaṃpannaḥ śuddhamānasaḥ prāṇasaṃdhāraṇārthaṃ yathoktakālevimukto bhaikṣamācarannudarapātreṇa lābhālābhau samau bhūtvā śūnyāgāradevagṛhatṛṇakūṭavalmīkavṛkṣamūlakulālaśālāgnihotranadīpulinagirikuharakandarakoṭaranirjharasthaṇḍileṣvaniketavāsyaprayatno nirmamaḥ śukladhyānaparāyaṇo'dhyātmaniṣṭho'śubhakarmanirmūlanaparaḥ saṃnyāsena dehatyāgaṃ karoti sa paramahaṃso nāmeti | ityupaniṣat ||
[yathā-jāta-rūpa-dharas nirdvandvas niṣparigrahas tattva-brahma-mārge samyac-saṃpannas śuddha-mānasas prāṇa-saṃdhāraṇa-artham yathā-ukta-kāle vimuktas bhaikṣam ācaran udara-pātreṇa lābha-alābhau samau bhūtvā śūnya-āgāra-deva-gṛha-tṛṇa-kūṭa-valmīka-vṛkṣa-mūla-kulāla-śālā-agni-hotra-śālā-nadī-pulina-giri-kuhara-kandara-koṭara-nirjhara-sthaṇḍileṣu aniketa-vāsī aprayatnas nirmamas śukla-dhyāna-parāyaṇas adhyātmaniṣṭhas aśubha-karma-nirmūlana-paras saṃnyāsena deha-tyāgam karoti sas paramahaṃsas nāma iti | iti upaniṣad ||]
sāmbaraparamahaṃsalakṣaṇam uktvā digambaraparamahaṃsalakṣaṇam āha yatheti |
[sāmbara-parama-haṃsa-lakṣaṇam uktvā diś-ambara-parama-haṃsa-lakṣaṇam āha yathā iti |]
yathājātarūpadharo digambaraḥ nirdvandvaḥ śītoṣṇādisamadhīḥ |
[yathā-jāta-rūpa-dharas diś-ambaras nirdvandvas śīta-uṣṇa-ādi-sama-dhīs |]
dehadhāraṇopayogī kaupīnācchādanabhikṣāśrayaṇasādhanaparigrahetaraparigrahaśūnyo niṣparigrahaḥ |
[deha-dhāraṇa-upayogī kaupīna-ācchādana-bhikṣā-śrayaṇa-sādhana-parigraha-itara-parigraha-śūnyas niṣparigrahas |]
tattvaṃ vāstavaṃ niṣpratiyogikabrahmamātraṃ tatprāpakamārgas tajjñānaṃ tasmin tattattvabrahmamārge samyaksaṃpannaḥ tanniṣṭha ityarthaḥ |
[tattvam vāstavam niṣpratiyogika-brahma-mātram tad-prāpaka-mārgas tad-jñānam tasmin tattva-brahma-mārge samyac-saṃpannas tad-niṣṭhas iti arthas |]
tatropāyam āha śuddhamānasa iti |
[tatra upāyam āha śuddha-mānasas iti |]
nissaṅkalpatvāt prāṇasaṃdhāraṇamātram vidhūmādyupalakṣitayathoktakāle svājñānatatkāryavimukto yathānurūpam udarapātreṇa bhaikṣam ācaran mukhyavyādānaṃ kurvan bhikṣādilābhālābhau samau bhūtvā harṣaviṣādāvakuryan kālaṃ nayed ityarthaḥ |
[nissaṅkalpatvāt prāṇa-saṃdhāraṇa-mātram vidhūma-ādi-upalakṣita-yathā-ukta-kāle sva-ajñāna-tad-kārya-vimuktas yathā-anurūpam udara-pātreṇa bhaikṣam ācaran mukhya-vyādānam kurvan bhikṣā-ādi-lābha-alābhau samau bhūtvā harṣa-viṣādau akuryan kālam nayet iti arthas |]
idānīṃ tannivāsasthalāny āha śūnyāgāretyādi |
[idānīm tad-nivāsa-sthalāni āha śūnya-āgāra-iti-ādi |]
janaśunyāgāraṃ viṣṇvādidevatāgṛhaṃ kutaścinnimittasaṃjātatṛṇakūṭaṃ pipīlikādikṛtavalmīkaṃ vaṭāśvatthādivṛkṣamūlaṃ āmapātranikṣepakulālaśālā tripañcāgnihotraśālā mahānadītīrapulinaṃ giriruhaveṇvādinibiḍadeśo girikuharaṃ girigūhāsthalaṃ kandaraṃ vṛkṣāntassuṣiraṃ koṭaraṃ udakasrāvapradeśo nirjharaḥ viśuddhabhūpradeśaḥ sthaṇḍilaṃ nirāvaraṇaṃ śūnyāgārādisthaṇḍilāntam |
[jana-śunya-āgāram viṣṇu-ādi-devatā-gṛham kutaścit-nimitta-saṃjāta-tṛṇa-kūṭam pipīlika-ādi-kṛta-valmīkam vaṭa-aśvattha-ādi-vṛkṣa-mūlam āma-pātra-nikṣepa-kulāla-śālā tri-pañca-agni-hotra-śālā mahā-nadī-tīra-pulinam giri-ruha-veṇu-ādi-nibiḍa-deśas giri-kuharam giri-gūhā-sthalam kandaram vṛkṣa-antas-suṣiram koṭaram udaka-srāva-pradeśas nirjharas viśuddha-bhū-pradeśas sthaṇḍilam nirāvaraṇam śūnya-āgāra-ādi-sthaṇḍila-antam |]
teṣu yathāsaṃbhavaṃ aniketavāsī nānāvidhopakaraṇe aprayatnas svātiriktavastuṣu nirmamaḥ śuklatejo brahma niṣpratiyogikasvamātram iti paryavasannaḥ śukladhyānaparāyaṇaḥ |
[teṣu yathā-saṃbhavam aniketa-vāsī nānā-vidha-upakaraṇe aprayatnas sva-atirikta-vastuṣu nirmamas śukla-tejas brahma niṣpratiyogika-sva-mātram iti paryavasannas śukla-dhyāna-parāyaṇas |]
śuklatejomayaṃ brahma iti śruteḥ |
[śukla-tejas-mayam brahma iti śrutes |]
ātmamātram adhikṛtya bhavatītyadhyātmaṃ tanmātrajñānaṃ tanniṣṭhaḥ śubhāśubhasthānīyaniṣkāmasakāmakarmasāmānyanirmūlanaparaḥ |
[ātma-mātram adhikṛtya bhavati iti adhyātmam tad-mātra-jñānam tad-niṣṭhas śubha-aśubha-sthānīya-niṣkāma-sakāma-karma-sāmānya-nirmūlana-paras |]
kiṃ bahunā | svātiriktasāmānyasaṃnyāsena saha saṃnyasyāsmīti yas tad dehābhimatityāgaṃ karoti so ‘yaṃ vidvān paramahaṃsaḥ pratyakparavibhāgasahaḥ paramātmā nāma niścitam |
[kim bahunā | sva-atirikta-sāmānya-saṃnyāsena saha saṃnyasyāmi iti yas tad deha-abhimati-tyāgam karoti sas ayam vidvān parama-haṃsas pratyac-para-vibhāga-sahas parama-ātmā nāma niścitam |]
ityupaniṣacchabdau śāstraparisamāptyarthau ||
[iti-upaniṣad-śabdau śāstra-parisamāpti-arthau ||]
śrīvāsudevendraśiṣyopaniṣadbrahmayoginā | likhitaṃ syād vivaraṇaṃ jābālopaniṣatsphutam | jābālopaniṣadvyākhyā daśonadviśataṃ smṛtā ||
[śrī-vāsu-deva-indra-śiṣya-upaniṣad-brahma-yoginā | likhitam syāt vivaraṇam jābāla-upaniṣad-sphuṭam | jābāla-upaniṣad-vyākhyā daśonadviśatam smṛtā ||]
Носящий одежду, в которой родился; свободный от [влияния] противоположностей; нестяжающий; полностью утвердившийся на пути к истине Брахмана; имеющий чистый ум; свободный; собирающий подаяние в назначенное время [лишь] для поддержания жизни, равнодушный к получению или отсутствию [подаяний] и [использующий свой] живот как чашу [для подаяний]36; не имея дома, живущий в пустых жилищах, в храмах, на стогах сена, около муравейников, у корней деревьев, в шалашах гончаров, в залах для огненных жертвоприношений, на песчаных островках на реке, в горных пещерах, ущельях, пустых стволах деревьев, за водопадами или на пустыре; не прилагающий усилий и не имеющий забот; посвятивший себя чистому созерцанию, устремляясь внутрь себя; посвящающий себя искоренению неблагих деяний; оставляющий [заботу] о теле [вместе] с отрешением [от всего иного] называется парамахамсой. Такова упанишада.
Сказав о признаках парамахамс, носящих одежду, [Яджнявалкья] говорит о признаках парамахамс, одетых пространством; – [таков смысл отрывка, начинающегося со слов] «[Носящий одежду], в которой [родился]».
Носящий одежду, в которой родился, — одетый пространством. Свободный от [влияния] противоположностей — преодолевающий холод и жару и т.п.
Занятый поддержанием [жизни] тела, не обладающий имуществом, кроме набедренной повязки и средства сбора подаяний — нестяжающий.
Истина есть реальность, или Брахман, не имеющий противоположного, в полной мере. Путь его обретения – познание его. Полностью утвердившийся на этом пути к истине Брахмана — стоящий на этом [пути]. Таков смысл.
[Яджнявалкья] говорит о чистом уме как средстве для этого.
Будучи свободным от своего незнания и его следствий, [парамахамса] собирает подаяние в назначенное время, вроде [времени, когда из труб] не идет дым37; [он делает это] лишь для поддержания жизни, поскольку не имеет желаний, согласно предписаниям [используя свой] живот как чашу [для подаяний, то есть] раскрывая рот. Он равнодушен к получению или отсутствию подаяний и т.п., никогда не испытывая радости или огорчения. Таков смысл.
Далее [Яджнявалкья] перечисляет места его жительства, начиная [со слов]: «[Живущий] в пустых жилищах».
Пустые от людей жилища; храмы божества, вроде Вишну; стоги сена, собранные по той или иной причине; муравейники, выстроенные муравьями; корни деревьев, вроде баньяна или дерева бодхи; шалаши гончаров, в которых лежат необожженные горшки; помещения для огненного жертвоприношения с тремя или пятью [кострами]; песчаные островки на большой реке; горные пещеры – [различные] труднодоступные места, вроде [зарослей] тростника высоко на горе; ущелья – места, скрытые горами; пустые стволы деревьев – высохшие изнутри деревья; водопады – места, где стекает вода; пустыри – места с расчищенной землей. [Так] объяснены [места] от пустого жилища до пустыря.
[Парамахамса] живет там по случаю, не имея дома. Он не прилагает усилий, заботясь о различных [вещах]. [Парамахамса] не имеет забот ни о чем, кроме [жизни] собственного [тела]. Он посвящает себя чистому созерцанию, то есть погружается в Брахман, [состоящий] из чистого сияния, в полной мере не имеющего противоположного.
Из шрути: «Брахман состоит из чистого сияния»38.
[Парамахамса устремляется] внутрь себя, то есть живет, имея в виду лишь Атман. Его устремленность – познание лишь [Атмана]. Он посвящает себя искоренению [всей] совокупности деяний, [совершенных] из желания или без желания, то есть неблагих и благих соответственно.
Коротко говоря, кто вместе с отрешением от [всей] совокупности выходящего за пределы его собственного [тела, со словами] «Я отрекаюсь», оставляет заботу и о теле, тот мудрец и есть парамахамса. Преодолевший разделение внутреннего и внешнего несомненно именуется высшим Атманом.
Слова «такова упанишада» указывают на окончание текста.
Упанишад-Брахмайогином, учеником достопочтенного Васудевендры, написано разъяснение, раскрывающее смысл Джабала-упанишады. Комментарий к Джабала-упанишаде состоит из 190 [листов]39.
36. Парамахамса не пользуется специальным сосудом для сбора подаяний, но употребляет их в пищу сразу, не имея возможности их хранить.
37. Дым, идущий из трубы, означает, что там готовится еда. То есть отрешенный не собирает подаяние с расчетом на то, что в домах в это время есть готовая пища.
38. См. Адваятарака-упанишада, 10.
39. Упанишад-Брахмайогин в конце каждой своей работы указывает количество листов, на которых она написана.
iti jābālopaniṣatsu ṣaṣṭhaḥ khaṇḍaḥ ||

Так [завершается] шестая глава Джабала упанишады.
1
oṁ pūrṇamadaḥ pūrṇamidaṃ pūrṇāt pūrṇamudacyate |
pūrṇasya pūrṇamādāya pūrṇamevāvaśiṣyate ||
[oṁ pūrṇam adas pūrṇam idam pūrṇāt pūrṇam udacyate |
pūrṇasya pūrṇam ādāya pūrṇam eva avaśiṣyate ||]
Ом! То полно, это полно. Из полного происходит полное.
Когда полное взято от полного, остается полное же40.
40. Строфа приводится в качестве зачина и завершения всех упанишад, относящихся к Белой Яджурведе.
Произведение добавлено в корпус 3 ноября 2025 г.
Горячие клавиши:
CTRL+F3 - переключение режимов saṃhitā + [padapāṭha], padapāṭha, saṃhitā;
CTRL+F2 - переключение деванагари и кодировки IAST;
CTRL+F1 - отправка сообщения об ошибке через браузер (предварительно нужно выделить фрагмент с ошибкой);